Άγιος Ιωάννης Λαμπαδιστής

Η μονή του Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή βρίσκεται σε κεντρική περιοχή της οροσειράς του Τροόδους, μέσα στην κοιλάδα της Μαραθάσας. Είναι κτισμένη στην ανατολική όχθη του ποταμού Σέτραχο, απέναντι από το χωριό Καλοπαναγιώτης. Από το 1985 περιλαμβάνεται, μαζί με εννέα άλλες τοιχογραφημένες βυζαντινές εκκλησίες του Τροόδους, στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς ιδρύθηκε η μονή. Το καθολικό, που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Ηρακλείδιο, ανάγεται στον 11ο αιώνα. Σε μία επιγραφή του 15ου αιώνα που συνοδεύει πορτραίτα δωρητών στο νάρθηκα, η εκκλησία αναφέρεται ως καθολική, δηλαδή ως η κύρια ενοριακή εκκλησία της κοινότητας. Γνωρίζουμε ότι το μοναστήρι συνέχισε να υφίσταται μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα. Από τότε λειτουργεί μόνο σαν ναός. Στα μέσα του 19ου αιώνα, ένα δωμάτιο των μοναστηριακών κτηρίων χρησιμοποιήθηκε ως αίθουσα διδασκαλίας για τα παιδιά του Καλοπαναγιώτη και των γύρω χωριών.

Άγιος Νικόλαος της Στέγης (Κακοπετριά)

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου της Στέγης βρίσκεται σε κεντρική περιοχή της οροσειράς του Τροόδους, στην άνω κοιλάδα της Σολέας. Είναι χτισμένο στη δυτική όχθη του ποταμού Κλαρίου / Καρκώτη, σε απόσταση περίπου δύο χιλιομέτρων νοτιοδυτικά του χωριού Κακοπετριά. Το 1985 εγγράφηκε στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO που περιλαμβάνει άλλες εννέα ζωγραφισμένες βυζαντινές εκκλησίες της οροσειράς του Τροόδους. Ο Άγιος Νικόλαος της Στέγης είναι το μοναδικό σωζόμενο καθολικό (μοναστηριακό ναό) βυζαντινού μοναστηριού του 11ου αιώνα στην Κύπρο. Η ίδια η εκκλησία χρονολογείται στον 11ο αιώνα, ενώ οι παλαιότερες γραπτές πηγές που αναφέρουν τη μονή χρονολογούνται στα τέλη του 13ου ή στις αρχές του 14ου αιώνα. Το μοναστήρι άκμασε από τη μεσοβυζαντινή περίοδο μέχρι την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Παρήκμασε κατά τον 18ο αιώνα και έπαψε να λειτουργεί ως μοναστήρι στα τέλη του 19ου αιώνα. Έκτοτε φαίνεται να λειτουργούσε ως απλό ξωκλήσι και προσκυνηματικός χώρος. Εκτός από την εκκλησία δεν σώζεται σήμερα κανένα άλλο μοναστικό κτίσμα.

Αρχάγγελος Μιχαήλ (Πεδουλάς)

Η εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ βρίσκεται σε κεντρική περιοχή της οροσειράς του Τροόδους, μέσα στην κοιλάδα της Μαραθάσας. Είναι κτισμένη μέσα στο χωριό Πεδουλάς. Από το 1985 περιλαμβάνεται, μαζί με εννέα άλλες τοιχογραφημένες βυζαντινές εκκλησίες του Τροόδους, στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή που βρίσκεται πάνω από τη βόρεια είσοδο, η εκκλησία κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε στα 1474 με δαπάνη του ιερέα Βασίλειου Χάμαδου. Ο ιερέας εικονίζεται πάνω από την κτητορική επιγραφή, συνοδευόμενος από τη σύζυγο και τις δύο θυγατέρες του, να προσφέρει ομοίωμα της εκκλησίας στον Αρχάγγελο Μιχαήλ.

Παναγία της Ποδύθου (Γαλάτα)

Το μοναστήρι της Παναγίας της Ποδίθου ή Ποδύθου βρίσκεται κοντά στο χωριό Γαλάτα στα δυτικά του ποταμού Κλάριου (Καρκώτη). Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, η εκκλησία του, που είναι αφιερωμένη στη Θεοτόκο Ελεούσα, κτίστηκε, το 1502, από τον Έλληνα στρατιωτικό Δημήτριο ντε Κορόν (πριν το 1456-1502 ή αργότερα) ο οποίος είχε διατελέσει αξιωματούχος του τελευταίου βασιλιά της Κύπρου Ιακώβου Β΄(1460-1473), και τη σύζυγο του Ελένη. Ο ναός της Παναγίας της Ποδίθου έχει ορθογώνιο σχήμα και στην ανατολική πλευρά του καταλήγει σε προεξέχουσα ημικυκλική αψίδα. Οι τοίχοι της εκκλησίας είναι κτισμένοι με ακατέργαστους λίθους και λάσπη. Ο βόρειος και ο νότιος τοίχος εσωτερικά διαπλάθονται με δύο τυφλά τόξα ο καθένας. Η εκκλησία έχει τρεις θύρες, από μια στο μέσο του βόρειου, του δυτικού και του νότιου τοίχου. Ψηλά στο αέτωμα του ανατολικού τοίχου υπάρχει μικρό ορθογώνιο παράθυρο που διατηρεί το αρχικό του υλοστάσιο. Το μικρό, ορθογώνιο παράθυρο, που υπάρχει στο μέσο της αψίδας, ήταν αρχικά ευρύτερο και είχε σχήμα τοξωτό.

Παναγία του Μουτουλλά (Μουτουλλάς)

Η εκκλησία της Παναγίας βρίσκεται σε κεντρική περιοχή της οροσειράς του Τροόδους, μέσα στην κοιλάδα της Μαραθάσας. Είναι κτισμένη σε ένα λόφο πάνω από το χωριό Μουτουλλάς. Από το 1985 περιλαμβάνεται, μαζί με εννέα άλλες τοιχογραφημένες βυζαντινές εκκλησίες του Τροόδους, στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή στο βόρειο τοίχο του Ιερού Βήματος, ο ναός κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε στα 1280 με δαπάνη του «Ιωάννη του Μουτουλλά» και της συζύγου του Ειρήνης, οι οποίοι απεικονίζονται να κρατούν το ομοίωμα της εκκλησίας. Ενδέχεται, λοιπόν, να πρόκειται για ένα ιδιωτικό παρεκκλήσιο. Η εκκλησία ανήκει στο γνωστό αρχιτεκτονικό τύπο των ξυλόστεγων μονόχωρων ναών της οροσειράς του Τροόδους. O νάρθηκας προστέθηκε σε κατοπινό στάδιο, μετά τις αρχές του 16ου αιώνα, και περιβάλλει τη δυτική και βόρεια πλευρά της εκκλησίας. Η ξύλινη αμφικλινής στέγη καλύπτει και το νάρθηκα.

Παναγία της Ασίνου (Νικητάρι)

H Παναγία της Ασίνου ή Παναγία Φορβιώτισσα είναι χριστιανικός ναός των αρχών του 12ου αιώνα, καθολικό διαλυμένης μονής, κοντά στο Νικητάρι, Κύπρος. Ο ναός είναι μία από τις εννέα τοιχογραφημένες εκκλησίες του Τροόδους οι οποίες έχουν ανακηρυχθεί μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO από το 1985. Η εκκλησία είναι μια από τις εκκλησίες με οροφή από πλάκες στα βουνά του Τροόδους, περίπου πέντε χιλιόμετρα νότια του Νικηταρίου. Το όνομα Φορβιώτισσα μπορεί να προέρχεται από το φυτό ευφόρβια, η οποία αφθονεί στην περιοχή, και το όνομα Ασίνου, μπορεί να προέρχεται από τον αρχαίο οικισμό της Ασίνης στην Αργολίδα. Η εκκλησία ήταν καθολικό μοναστηριού. Η μονή ήταν γνωστή ως μονή Φορβίων και ιδρύθηκε το 1099. Η μονή συνέχισε να λειτουργεί μέχρι την Τουρκοκρατία, και εγκαταλείφθηκε τον 18ο αιώνα. Σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό. Ο θολωτός ναός της εκκλησίας με την αψίδα χρονολογείται από τις αρχές του 12ου αιώνα και ο θολωτός νάρθηκας με αψίδες στα νότια και βόρεια από τα τέλη του 12ου αιώνα. Η εκκλησία είχε ξύλινη στέγη εξ αρχής. Η τρέχουσα ξύλινη στέγη χτίστηκε το 1959.[3] Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται εν μέρει από τις αρχές του 12ου και εν μέρει από τον 14ο αιώνα. Σε μια θέση στο νότιο τοίχο, σώζεται η κτητορική επιγραφή: «Η εκκλησία του Αγίου Θεοτόκου ζωγραφίστηκε μετά από επείγον αίτημα και μέσω του δικαστή (αξιωματούχου) Νικολάου Ισχύριου όταν ο Αυτοκράτορας ήταν ο Αλέξιος Κομνηνός.

Παναγία του Άρακα (Λαγουδερά)

Η εκκλησία της Παναγίας του Άρακος βρίσκεται σε κεντρική περιοχή της οροσειράς του Τροόδους, στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Πιτσιλιάς, μεταξύ των χωριών Λαγουδερά και Σαράντι. Από το 1985 περιλαμβάνεται, μαζί με εννέα άλλες τοιχογραφημένες βυζαντινές εκκλησίες του Τροόδους, στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Πρόκειται για το καθολικό ομώνυμης Μονής που οικοδομήθηκε μέσα στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα, σε μια περίοδο που ο μοναστικός βίος ανθούσε στην Κύπρο. Όταν στα 1735 επισκέφθηκε το μέρος ο Ρώσος μοναχός Βασίλι Μπάρσκυ, η μονή βρισκόταν σε παρακμή. Ο Μπάρσκυ δηλώνει ότι εκεί διαβιούσαν μόλις τρεις μοναχοί. Σύμφωνα με άλλες γραπτές πηγές, το μοναστήρι εξακολούθησε να λειτουργεί μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Σήμερα, εκτός από την εκκλησία, σώζεται και ένα διώροφο μοναστηριακό κτήριο στη βόρεια της πλευρά, το οποίο χρησιμοποιείται ως κατοικία του ιερέα. Παρ' όλα αυτά, δεν είναι σαφές ότι η εκκλησία είχε ιδρυθεί ως μοναστήρι˙ενδέχεται να ήταν αρχικά ένα ιδιωτικό παρεκκλήσιο. Η προέλευση του επωνύμου «του Άρακος» είναι αμφίβολη: κατά μια εκδοχή προέρχεται από το φυτό αρακάς, ενώ σύμφωνα με μια παράδοση που διέσωσε ο Μπάρσκυ, η προσωνυμία της Μονής προέρχεται από τη λέξη «ιέρακας», δηλαδή γεράκι.

Τίμιος Σταυρός του Αγιασμάτη (Πλατανιστάσα)

Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού του Αγιασμάτι βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της οροσειράς του Τροόδους, στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Πιτσιλιάς, σε απόσταση πέντε περίπου χιλιομέτρων βορειοανατολικά του χωριού Πλατανιστάσα. Από το 1985 περιλαμβάνεται, μαζί με εννέα άλλες τοιχογραφημένες βυζαντινές εκκλησίες του Τροόδους, στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Πρόκειται για το καθολικό ομώνυμης μονής που οικοδομήθηκε στα τέλη του 15ου αιώνα. Ο Ρώσος μοναχός Βασίλι Μπάρσκυ, ο οποίος επισκέφθηκε το νησί στα 1735, αναφέρει ότι το μοναστήρι ήταν από τότε εγκαταλελειμμένο και διέμεναν εκεί μόνο ένας μοναχός, ο οποίος ήταν και ηγούμενος, και ένας λαϊκός υπηρέτης. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές η ονομασία «Αγιασμάτι» προέρχεται από τη λέξη Αγίασμα. Άλλη εκδοχή συνδέει την ονομασία με την περιοχή Αγιασμάτι της δυτικής Μικράς Ασίας, μια τοποθεσία που αναφέρεται σε σχέση με την άλωση της Κωνσταντινούπολης στα 1453. Ένα ενδεχόμενο είναι να κατέφυγαν πρόσφυγες από την περιοχή αυτή στην Κύπρο και να ίδρυσαν λίγο αργότερα ένα μοναστήρι στα βουνά του νησιού, δίνοντάς του το ίδιο όνομα με αυτό της ιδιαίτερης τους πατρίδας. Από τα υπόλοιπα μοναστικά κτίσματα, σώζονται σήμερα μόνο κάποια ερείπια κελιών στο νότιο τμήμα του ναού.

Τιμίος Σταυρός (Πελένδρι)

Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στο Πελέντρι , βρίσκεται σε κεντρική περιοχή της οροσειράς του Τροόδους, στο νότιο άκρο του χωριού Πελέντρι, η ύπαρξη του οποίου μαρτυρείται από τα τέλη του 12ου αιώνα. Από το 1985 περιλαμβάνεται, μαζί με εννέα άλλες τοιχογραφημένες βυζαντινές εκκλησίες της οροσειράς του Τροόδους, στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Η σημερινή μορφή της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού οφείλεται σε προσθήκες και επεμβάσεις διαφόρων εποχών. Η αρχική της φάση χρονολογείται γύρω στα μέσα του 12ου αιώνα και ανήκε μάλλον στον τύπο του μονόκλιτου ναού με τρούλο. Ενδέχεται μάλιστα να επρόκειτο για κοιμητηριακό ναό. Η πρώτη αρχιτεκτονική φάση καταστράφηκε από άγνωστα σε εμάς αίτια. Της καταστροφής αυτής επέζησε μόνο η αψίδα του Ιερού Βήματος, η οποία ενσωματώθηκε κατόπιν σε νέο κτίσμα του ίδιου τύπου που ανεγέρθηκε στα τέλη του 13ου ή στις αρχές του 14ου αιώνα. Ακολουθεί μια σειρά επεμβάσεων, κατά τις οποίες τμήματα του ναού που κατέρρεαν, είτε ανακατασκευάζονταν είτε καταργούνταν και αντικαθίσταντο σε διευρυμένη μορφή. Το βόρειο κλίτος είναι λίγο μεταγενέστερο και χρονολογείται σαφώς πριν από τα μέσα του 14ου αιώνα, ενώ το νότιο κλίτος προστέθηκε κατά το 16ο αιώνα. Το τελικό αποτέλεσμα είναι ένα τρίκλιτο οικοδόμημα με αρμονικές αναλογίες, οι οποίες αποκρύπτουν την πολυτάραχη αρχιτεκτονική του ιστορία. Εκκλησία του Τιμίου Σταυρού, Πελέντρι Σύμφωνα με την επιγραφή που σώζεται στην αψίδα του Ιερού Βήματος, η αρχική εικονογράφηση της εκκλησίας χρονολογείται στα 1171/2. Τμήματα από τη φάση αυτή σώζονται στην αψίδα του Ιερού, κάτω από το στρώμα των τοιχογραφιών του 14ου αιώνα. Πρόκειται για μια σπάνια για τις εκκλησίες της Κύπρου τεχνοτροπία του 12ου αιώνα, που μοιάζει με σύγχρονα παραδείγματα από εκκλησίες του ελλαδικού χώρου, της Καππαδοκίας και της Κρήτης.